Teleqraf.com politoloq Zərdüşt Əlizadə ilə müsahibəni təqdim edir:

- Zərdüşt bəy, Yaxın Şərq ərəb dövlətlərində yenidən dövlət çevrilişləri, istefalar müşahidə edilir. Bu regionda yaranan durumu necə dəyərləndirmək olar?
- Yaxın Şərqdə hər zaman baş verənlər yenə də baş verir. Qeyd edim ki, Yaxın Şərq XIX əsrdə və XX əsrin I yarısında Qərb dövlətlərinin müstəmləkəsinə çevrilib. Qərblə 500 il rəqabət aparan Osmanlı İmperiyası zəiflədi və onun qərbindəki əraziləri istila etdilər.

Bu proses Napoleon Bonapartın XIX əsrdə Misirə səfəri ilə başlandı. Sonra isə tədricən ingilis, fransızlar gəlib Yaxın Şərqi və Şimali Afrikanı tutdular. XX əsrdə bu ərazilər artıq imperialist dövlətlər tərəfindən bölünmüşdü. Üstəlik də Osmanlı xilafəti dağıldı. I Dünya Müharibəsindən sonra isə imperialistlər bu ərazilərdə öz maraq və istəklərinə uyğun olaraq milli dövlətlər yaratmağa başladı. Siz xəritədə Misirlə Sudanın sərhəddinə baxsanız görərsiniz ki, düzxətli sərhəd mövcuddur. Bu sərhəd xəttini ingilis müstəmləkəçiləri çəkib. Ümumiyyətlə, Afrikaya baxsanız görərsiniz ki, bir çox dövlətlərin sərhədləri düz xətt üzrə çəkilib. Bu onu göstərir ki, onlar xəritənin üzərində formal şəkildə işləyib, orada yaşayan əhalinin tərkibini, tarixini, mədəniyyətini, istiladan əvvəlki durumunu əsla nəzərə almayıblar. Yaranan yeni dövlətlər isə öz zəngin milli dövlətçilik tarixinə malik deyildilər.

- Ancaq ərəb coğrafiyası ən qədim tarixi olan ərazilərdir...
- Bəli, bu ərazidə yaşayan xalqların vaxtilə böyük dövlətləri olmuşdu, amma milli dövləti olmamışdı. Məsələn, nə Əməvi, nə də Abbasi xilafəti milli dövlət deyildi, onlar dini dövlət olmuşdu. Və böyük əraziləri də tutmuşdular. Şimali Afrikada, Yaxın Şərqdə yaranan yeni milli dövlətlərin zəngin dövlətçilik tarixi olmayıb. Formal müstəqillikdən sonra onların hamısında hərbi çevrilişlər qeydə alınıb. Çünki yerli mütəşəkkil qüvvə kimi siyasi partiyalar, vətəndaş cəmiyyəti yox idi.

Daha çox mütəşəkkil qurum kimi hərbçilər və ordular çıxış edirdi. Ordudakı zabitlər də vətənpərvərlik hissindən, kralların, əmirlərin savadsızlığından cana doyaraq, öz aləmlərində ərəb xalqı, öz millətləri üçün nicat yolunu milli ruhda inqilablar, hərbi çevrilişlərdə görürdü. İnqilablardan sonra qurulan dövlətlərin hamısında demokratik ənənələr olmadı, xalqın istəkləri ifadə edilmədi. Hakimiyyətdə olan şəxslər və onların ətrafına belə hesab etdilər ki, xalqa nə lazım olduğunu xalqdan daha yaxşı bilirlər. Məsələn, İraqda Əbdül Salam Arif, daha sonra Əl Bazz, Əbdül Rəhman Arif, Əhməd Həsən əl Bakir və nəhayət, Səddam Hüseyn hakimiyyətə gəldi. Səddamla da İraq milli dövlətinin tarixi bitdi, ABŞ gəlib onu istila etdi. Liviyada Qəddafi Kral İdrisi hərbi qiyamla devirdi və dövlət qurdu. Xalqını istəyən insan idi, xalqının qəyyumu oldu.

Xalq firavan yaşayırdı, neft pulları ədalətlə bölünürdü, 850 qəbilədən hər birinin marağı nəzərə alınırdı və s. Liviya başladı inkişaf etməyə və bu Qərbi razı salmırdı. Odur ki, Liviyaya hücum edildi, Qəddafi öldürüldü və indi bu ölkə pis vəziyyətə düşüb. Suriyanı dağıtdılar. Misirdə Nasiri öldürdülər və yerinə qərbin adamı Ənvər Sadat gəldi. Sonradan Hüsnü Mübarək hakimiyyətdə oldu. Çevrilişdən sonra normal seçkidə Mursi hakimiyyətə gəldi və dərhal hərbçilər onu devirdi. Eləcə də Yəmən, Suriya və digər ölkələr dağıdıldı, Livanda vətəndaş müharibəsi salındı və s. Bütün bu tarixi analizlər göstərir ki, Yaxın Şərqdə oturuşmuş millətlər yoxdur. Eləcə də siyasi partiyalar mövcud deyil. Hərçənd ki, bu ölkələrin tarixində sosialist, millətçi və liberal partiyalar olub, lakin onların heç biri özünə yer tapmadı.

İndi Yaxın Şərqdə, ərəb coğrafiyasında kimlər güclüdür? Sözsüz ki, dinçilər. Əgər demokratik seçki keçirilsə, dinçilər qalib gələcək. Misirdə demokratik seçkilər Məhəmməd Mursinin qələbəsi ilə yadda qaldı. İndi də Misirdə azad seçki keçirilsə, dinçilər qalib gələcək. Eləcə də Suriyada azad seçki olsa, millətçilər deyil, dinçilər qalib gələcək. İraqda da qalib gələn partiyalar şiə partiyalar oldu. Bu onu göstər ki, həmin ölkələr bundan sonra da çox təlatümlü inkişaf yolu keçməyə məcburdurlar. O vaxta qədər ki, vətəndaş cəmiyyəti güclənsin, əhali savadlansın, habelə milli şüur yerliçilik və məzhəbçilik şüuruna üstün gəlsin. Bir sözlə, sabit təşkilatlar yaransın və xalqın istəyini ifadə edə bilsinlər. Hazırda müsəlman ölkələrindən Mərakeş, Türkiyə, İran və Malayziya ciddi inkişaf edir.

- Sudanda baş verənləri necə izah edirsiniz?
- Təbii ki, orada baş verənlərdə xarici təsirlər də var. Amma əsas şey daxil prosesdir. Sudanda dərin böhran mövcud idi. Müasir təsisatlar yox idi. Qərb bundan istifadə edərək Sudanın neft mədənləri ilə zəngin olan cənub hissəsini ayırdı. Yerli qəbilələrə hərbi dəstək verildi və kənardan Sudana siyasi təzyiq təşkil olundu. Sonda da Sudan etiraf etdi ki, cənub hissə onun deyil.

Ömər əl Bəşər isə ölkədə hərbi çevriliş edərək, hakimiyyətə gəlmişdi və 30 il idi ki, Sudanı idarə edirdi. Düzdür, müəyyən işlər gördü, amma hər dəfə də seçkilərdə özünü qalib elan etdi, demokratiya adına heç bir təsisat qurmaq belə istəmədi. Son illər isə onu hərbi cani elan etmişdilər. Bu səbəbdən də cəmi bir neçə ölkəyə gedib-gələ bilirdi. Son dövrlər xalq yenidən ayağa qalxdı. Ordu da xalqın tərəfində durdu və Ömər əl Bəşiri devirdi. İndi ordu hakimiyyəti götürüb. Sudanın sabahı necə olacaq, necə seçki keçiriləcək, kimlər hakimiyyətə gələcək məsələsi isə açıq qalır. Amma mən əminəm ki, sabah Sudanda azad seçki keçirilsə, islamçılar qalib gələcək. Bu, həqiqətdir. Bütün ərəb dövlətlərində islamçılar güclüdür.

- Zərdüşt müəllim, bəs Liviyada başlanan müharibə nəyin anonsudur?
- Xəlifə Xaftar Qəddafinin generallarındandır. NATO Liviyaya hücum edib bu ölkənin ordusunu dağıtdı.

Kəşfiyyat işlədi, təfriqə saldılar, xeyli tayfa başçılarını satın aldılar və s. Uzun illərdir orada vətəndaş müharibəsi gedir və Liviya faktiki parçalanıb. Belə bir durumu yaşlı general Xəftar kənardan seyr edirdi. Təbii ki, vətənini sevir, istəyirdi ki, ölkəni birləşdirsin. Anladı ki, paytaxt Tripolidə Qərb dövlətləri oyuncaq hökumət qurub.

General Liviyanın yenidən müstəmləkə olduğunu qəbul etmədi və Rusiyadan silah aldı. Bir müddət ordu yaratdı, onu təşkil etdi. İndi də ölkəni birləşdirmək məqsədilə Tripoliyə hücum edir. İstəyir ki, oyuncaq hökuməti qovsun, hərbçilərin başçılığı ilə vahid Liviya dövlətini yaratsın və hökumətdə otursun.

Xaftar yaşlı adamdır, onun nə qədər oturacağı, bu müddət ərzində özünə varis tapa biləcəyi, Liviya üçün zəruri olan demokratik islahatlar keçirəcəyi kimi məsələlər açıq qalır. Liviya demokratik acılıma hazır deyil, əhalidə tayfaçılıq şüuru daha güclüdür. 850 tayfa var, onların içərisində 10-15-i daha böyük tayfalar hesab olunur. Qəddafi onların arasında balans yarada, onlara ədalətli pay verə bilmişdi. Bir qəbilə başçısının oğlu səfir, digəri general, başqasının oğlu dövlət şirkətinin rəhbəri idi. Yəni ədalətli bölgü getmişdi və hər kəsə nəsə çatırdı. Amma bu müvazinət pozuldu, bölgələr arasında şiddət kəskinləşdi. Bu mənada general Xaftarın onları birləşdirə bilib-bilməyəcəyi bəlli deyil. Hazırda general ölkənin vahidliyi uğrunda mübarizə aparır.

- Sizə elə gəlmirmi ki, orada əsasən, Rusiya və ABŞ arasında dava gedir?
- Vaxtilə bəzi ərəb ölkələrində SSRİ-nin, bəzilərində ABŞ-ın təsiri güclü idi. SSRİ çökdükdən sonra ümumiyyətlə, bu bölgədən getdi. Yeganə varlığını Suriyada saxladı. İndi Rusiya Suriyada fəal oyunçuya çevrilib. Əlbəttə SSRİ-nin gücü ABŞ-la müqayisə edilə biləcək böyük güc idi. Rusiyanın iqtisadiyyatı isə ABŞ iqtisadiyyatından azı 10 dəfə zəifdir.

Üstəlik hərbi gücü zəifdir, ideoloji gücü isə ümumiyyətlə, yoxdur. Düzdür, Rusiya ayağa durur, gözlərini bərəldir və nəsə etmək istəyir. Lakin ABŞ-ın yanında Rusiya çox zəifdir. Rusiyanın zəif olmasına baxmayaraq, bəzi ərəb liderləri Rusiyaya müraciət etməli olurlar. Çünki ABŞ tərəfindən tam ədalətsiz münasibət görürlər. Bu da özünü çıxan qərarlarda göstərir. Məsələn, Vaşinqtonun Qüdsü İsrailin paytaxtı kimi tanıması, Qolan təpələrini İsrailin qanunu ərazisi hesab etməsi kimi qərarlarda. Bu şəraitdə Rusiya görür ki, o coğrafiyada anti-Amerika əhval-ruhiyyəsi güclənir. Üstəlik, bu zaman Rusiyanın siyasi fəaliyyəti üçün imkan yaranır. Ruslar da bundan istifadə edərək, general Xaftara silah verir, Suriyada daha da aktiv olur, başqa ərəb liderlərinə dəstək ifadə etməyə başlayır.

Məsələn, Suriyada rusların əsas davası əslində Qətər qazını Avropa bazarına buraxmamaqdır. Əgər Qətər qazı Suriya ərazini keçməklə Aralıq dənizinə qədər kəmərlə çıxa bilsə, demək olar ki, rus qazının beli qırılar və Rusiyanın büdcəsi boşalar. Bunun qarşısını almaq üçün Rusiya Suriyada gücləndi və imkan vermədi ki, Qətər oradan neft-qaz kəməri çəksin.