İnkir-Minkirin zəhlətökən sualları...

Əvvəlcə deyim ki, yazıçıların heç də hamısı qraf L.Tolstoy kimi mülkədar və yaxud Turgenev (bu adamı həmişə Rusiyanın üç böyük yazıçısından biri saymışam!) kimi mülkədar nəslindən olmayıblar.
Hətta sonrakı illərdə, ötən iyirminci əsrdə də deyilənlərə görə, çox tanınmışlardan guya Uilyam Folkner fermer olubmuş. Belədə isə, “siyahımız” Folknerlə bitdisə, ərz edək ki, amerikalılar Mark Tvendən (sovetin vaxtında “uşaq yazıçısı” kimi təqdim edirdilər, halbuki adam böyüklərçün yazan böyük yazıçılardan idi), Cek Londondan, Drayzerdən, Heminqueydən və digərlərindən tutmuş ta hamımızın çox sevdiyi Əziz Nesinə qədər demək olar ki, əksər yazıçılar bu və ya digər dərəcədə jurnalistikayla bağlı olublar.
Bir az tələsik haşiyə çıxmaq olsa da, deyim ki, Əziz Nesinin gözəl hekayələrindən biri də bir xarici qonağın Türkiyəyə səfərilə bağlı necə “reportaj” hazırlaması haqqındadır.
Amma buradaca bizim azərbaycanlıların “əbədi sualı” yada düşür: NOOLSUN? Bəli, çox qəliz “sualdır”, həmişə olduğu kimi. Amma o olsun ki, baxıram, keçmiş jurnalistlərimizin, hətta siyasi yazarların çoxu  özünü yazıçı-jurnalist, şair-jurnalist və s. kimi təqdim etməyə başlayıb. Olsun. Etirazımız yoxdur. İnsan bədii nəsə də yazıbsa, başqa sferada da diqqət çəkibsə, niyə də yox?
Amma bir-iki qeydim var. Hamımız özümüzə istədiyimiz adı qoya bilərik, amma vacibi həm də budur, görək, camaat necə qəbul edir bunu, necə çağırır bizi?
Beləcə lap yaxın keçmişimizdə “siyasətçi”lərimizin çoxu dönüb “politoloq”, siyasi yazarlarımızın-jurnalistlərimizin bəzisisə yaxşı halda, yazıçı-jurnalist, hətta şair–jurnalist oldular, hərçənd, bəlkə mübahisəli səslənəcək, fəqət, mənə həmişə elə gəlibdir ki, hətta yazıçı da olmaq olar, amma şair kimi doğulmalısan.
Ona görə adam özündən lap yunqsayağı (psixoloq Yunqu nəzərdə tuturam) soruşmaq istəyir ki, əcəba, bu, nə “qaçışdır”, hara “qaçışdır”?
Kimsənin qəlbinə toxunmasın sözüm, toxunsa üzrlü saysın, çünki müqayisəylə kimisə “sancmaq” yox, sadəcə, sözümə “duz” qatmaq, “çəki” və “bəlağət” vermək istədim, amma az qala, fransız Molyer kimi (misalın başqa tərəfi də var: hətta yazıçı olmaq heç vaxt gec deyil) ahıl çağında yazıçı-şairlik həvəsinə düşən jurnalist dostlara-qardaşlara demək istəyirsən ki, abi, ədib kimi hələ beş manatın belə yiyəsi deyilsən, nədən jurnalistikanı özünçün sanki aşağı saydın, “yarlığ”ını dəyişdin?
Bir daha deyim ki, qətiyyən istəməzdim sözlərim kiminsə ürəyinə dəysin, çünki yazıçılarımızın, şairlərimizin yaxşı oxunmaması həm də müəyyən qədər oxucuların, hətta cəmi ziyalıların günahıdır: bütün dövrlərdə, sovetin vaxtında da, indi də çox da yaxşı oxucu olmamışıq. Düzünü etiraf etsək, nə olar?
Həm də bu xüsusda başqa məqamlar da var yaradıcı insanlarla bağlı – özü də tarixi. Məsələn, sağlığında Van Qoqun bircə rəsmi satılmayıb. Üstəlik, belə rəssamlar onlarla olubdur tarixdə. Yoxsa yazıçı Kafka pul içində üzüb? Odur, maddi uğur da yeganə meyar deyildir, baxmayaraq ki, indi Van Qoqun, Kafkanın dövrü deyil.       
Bəzi ölkələrdə qəzetlərin pulsuz paylandığı (daha çox reklamdan qazanırlar!) haqda eşitmişəm, amma heç yerdə oxumamışam ki, yazıçı və şairlər kitablarını nəinki öz hesablarına çap edir, hətta pulsuz–havayı dost-tanışlarına bağışlayır, “hədiyyə” edirlər!
Burada “gileyim” var: arabir məndə belə təsəvvür yaranır ki, son nəsil ədiblərimizin çoxu əslində heç istəmir də ki, onları ciddi şəkildə oxusunlar. Bəzisinə sadəcə, lazımdır ki, çıxıb televiziyada desin ki, bəs, mən filan qədər “kitab” yazmışam! Ona görə oxucunu da qınamaq olmur: kimi oxusunlar? Kamyunu, Sartrı, Hessseni, Selinceri, Folkneri, Kunderanı, daha nə bilim kimi, yoxsa... Hər şey bir yana, sovetlərin süqutundan sonra həm də ədəbiyyat sahəsində əsl rəqabət yarandı və yerli ədəbiyyatların diktatına, inhisarına son qoyuldu: təəssüf ki, bəzi ədiblər sanki bundan hələ də xəbərsizdir.      
Ötən dəfələrdə də demişdim ki, insanlarımızınn çoxuna “spravka” lazımdır: birinə “alimlik”, digərinə “yazıçılıq” barədə. Qınamalı  deyil, özlərindən əvvəlkilərin çoxunun belə etdiyini görüblər. Halbuki hətta sovetin dövründə bilinmirdi ki, məsələn, Baxtin əməlli-başlı namizədlik dissertasiyası müdafiə edibdi, ya yox? Ən azı dəqiq məlum idi ki, adam elmlər doktoru olmayıb, fəqət, hətta günəşli Azərbaycanımızda o vaxt nə qədər elmlər doktoru filoloq, “böyük ədəbiyyatşünaslar” vardı...
Hələ demirəm ki, son illərdə ruslar dedi ki, iyirminci əsrdə ən böyük şairimiz Vladimir Vısotskiy olub – bəli, “spravkasız” –arayışsız adam, teatr və kino aktyoru, sadə, titulsuz bard! Daha maraqlısısa bilirsiniz, nə oldu? Bir neçə il əvvəl ədəbiyyat sahəsində Nobeli bir ingilis bard aldı!..
Belə işləri var dünyanın. Amma çox xahiş edirəm, mənim bu sözlərimdən başqa “nəticələr” çıxarmayın, deməyin ki, gəlin biz də, məsələn, meyxanaçılarımızı Nobelə təqdim edək! Allah xatirinə, belə fikrə düşməyin. Qoy, heç olmasa, başqa xalqlar bizim folklorun daha bir “inci”sinin əzabını yaşamasınlar...             
Məni başqa məsələ də dilxor edir. Kim sübut edər ki, ictimai çəkisinə, aktuallığına və missiyasına görə jurnalist və jurnalistika ədəbiyyatdan və ədiblərdən geridir? İnanın, peşələrin heç birini kiçiltmək fikrində deyiləm. Yazıçılar haqda da həmişə çox yüksək fkirdə olmuşam, amma inciməyin, YAZIÇILAR haqqında...
Kiçik detal. Rusların 19-cu əsrdə ən böyük filosofu Vladimir Solivyov sayılır. Adam daha çox dini - mistik filosof olubdur. Həm də Tolstoyun müasiridir deyilənə görə.
Qərəz, Solovyov cənabları Lev Tolstoyun fəlsəfi fikirlərinə və axtarışlarına tamam qeyri-ciddi yanaşırmış. Amma sonrası nə oldu? Yazıçı qraf Tolstoy dini təriqət yaratdı. Bəli, bunu dini-mistik filosof Solovyov yox, yazıçı Tolstoy etdi və məlum oldu ki, qoca qraf tamam xərifləməyib, fəlsəfə sarıdan da tam “piyada” deyil, ən azı ona görə ki, əsrdən çox vaxt keçib, amma tolstoyçuluq unudulmayıbdır və ondan başqa dini–etik -fəlsəfi cərəyanlar, hətta “qandizm” (Mahatma Qandinin təlimi) yarandı. Dediyim budur ki, əsl yazıçı və ədəbiyyat sözün birbaşa mənasında böyük hadisədir.
Amma jurnalistika, publisistka da kiçik hadisə deyil. Baxın, ədəbiyyatımızın min illik tarixi var. Jurnalistikamızınsa yüz əlli yaşını bu il qeyd etdik. Görün, yüz əlli illik jurnalistika min illk ədəbiyyatın fonunda itib-batmayıb: məsələn, hətta böyük Mirzə Cəlili məşhur edən tək “Ölülər”, “Anamın kitabı” v s. deyil, həm də “Molla Nəsrəddin”dir...                      
Bilmirəm, hazırda ruslar, məsələn, 19-cu əsrin publisisti Nikolay Dobrolyubovu necə qəbul və “təsnif” edirlər? Lap çoxdan, sovetin vaxtında bir-iki yazısını oxuduğumdur, amma buna baxmayaq belə publisistlərin bircə məqaləsini bəzi sovet yazıçılarının (o cümlədən rus) bütün “külliyyat”ına dəyişməzdim: ola bilsin, subyektivdir, həm də çox kəskindir, amma şəxsi rəy, fikirdir.
Odur ki, jurnalistikayla bağlı öz “mülahizə”lərimlə qətiyyən yormayacam sizi, ən azı ona görə ki, orta statistik azərbaycanlımız heç jurnalistikaya da ədəbiyyatdan isti yanaşmır: oxuyan demək olar, yoxdu, hamı yazır, “kitab” buraxır...
Prosesin içində ciddi məqamlar da var və gərək, yazıçılar, elə jurnalistlər də müəyyən nəticə çıxarsınlar.
Vaxt vardı, siyasət, dövlət və hökümət adamlarından jurnalistlər nəsə soruşub yazırdı, amma indi böyük siyasət adamları özləri “status” yazır, açıqlama verirlər! Belə yenilikləri nəzərə almalıyıq: camaat nəyi oxusun? Trampın özünün “status”larını, yoxsa hansısa jurnalistin bu haqdakı mülahizələrini?
Amma tamam məyus etmək də istəmirəm nisbətən gənc jurnalistləri: bəxtimiz onda gətirib ki, siyasətçilər heç vaxt həqiqəti tam demir, çoxu “patoloji yalançılar”dır: bəli, Tramplar, Putinlər daim bizdən nəsə gizlətməyə çalışacaq. Bizim də vəzifəmiz bu gizlinləri aşkarlamaqdır.
O ki qaldı ədəbiyyat-sənət adamlarına, onlar da qəbul etməldirlər ki, insanlar “praqmatik” olub, daha əvvəllərdə olduğu kimi romantik deyillər, az qala, hər şeyə “biznesmen” kimi baxır, bundan nə fayda götürəcəklərini düşünürlər. Ən əsası da ən “avara” adam belə vaxtın azlığından gileylənir, halbuki domino, ya nərd oynamaq üçün vaxt tapa billirlər.
Neyləmək olar? “21-ci əsr insanı”mız da belədir və hamımız onun diqqətini cəlb etməyin yollarını aramalıyıq, çünki biz ədiblər, jurnalistlər  kənar planetlilərçün yox, onlarçün yazırıq.    
Bəzən adama elə gəlir ki, sanki hamı harasa “qaçır”, daha çox da elə bil hamı hər şeydən əvvəl özündən “qaçır”.
Bir neçə il əvvəl “Azadlıq” radiosuna bir yazıçı dəvət olunmuşdu. Hamı ondan siyasi şeylər soruşurdu. Mənisə onun siyasi mövqeyi maraqlandırmırdı, siyasətdən özüm də yaza bilərdim. Ondansa soruşmaq istəyirdim: son vaxtlar tarixi roman janrına müraciət etməyinizin səbəbi nədir, yoxsa bugündən qaçmaq istəyirsiniz?
Söz sözü çəkər. Birini də söyləyəcəm. Məsələn, bizim keçmiş hərəkatçılar təsadüfən biri-birini görəndə özlərini görməməzliyə vurub etinasız-etinasız keçib gedirlər.
Çox fikirləşmişəm bununla bağlı. Mənə elə gəlir ki, bunlar keçmişlərindən qaçırlar. Çoxu hətta toya-düyünə belə keçmiş dostlarını çağırmır. Bəlkə də keçmiş dostlarının onların “yeni dostlar”ını görməsini də istəmirlər.
Dəqiq səbəbini bilmirəm. Hərdən ağlıma bilirsiz, nələr gəlir? Bəli, məşhur kəlam: axı hara qaçacaqsan? Özündən ki qaça bilməyəcəksən!
Odur ki, tamam əbəs cəhddir. Bəlkə “gələcəyimizin” sahibi daha çox özümüzük, amma keçmişimiz tək bizimki deyil, hətta istəsək də, tamam-kamal “qurtula” -“xilas ola” bilmərik ondan, qəbrədək təqib edəcək. Bəlkə bundan da artıq! Həm də insanlarımızın bir xüsusiyyəti var: birini “qaraladısa” qəbrdə də rahat buraxmayacaq! Hələ o biri dünyada İnkir-Minkirin zəhlətökən sorğu-suallarını demirəm-əlbəttə, bir zarafatdır bu...

---

---